Węgle-Żukowo
Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1557 roku. Na terenie wsi warto zobaczyć starą bazę rybacką z XV wieku, obecnie pod zarządem Polskiego Związku Wędkarskiego.
Obok bazy usytuowany jest dawny zabytkowy zajazd „Trzy Róże”. W przeszłości znajdował się on przy przystani dla małych statków wycieczkowych. Obecnie należy do zabudowań gospodarstwa rolnego.
We wsi jest kilka zagród holenderskich, stacje pomp oraz młyn z wypisaną datą 1859-1933.
Jezioro
Pierwsze informacje o miejscowości pochodzą z 1580 roku. Wieś została rozbudowana na terpach przez osadników holenderskich. Murowany kościól – zbór mennonicki – wybudowany został w 1865 roku w stylu neogotyckim. Cmentarz mennonicki datowany jest na początek XVIII wieku. We wsi jest także kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (budowla z lat 1898-1899), z zabytkowymi organami, amboną oraz budynkiem plebanii.
Przy południowej elewacji kościoła ustawiony jest obelisk z czterema tablicami poległych w latach 1914-1918 mieszkańców kilku okolicznych miejscowości.
Interesujący jest zwodzony most drogowy nad rzeką Tiną o konstrukcji ażurowej z 1895 roku. Zbudowany jest z trzech przęseł, z których środkowe stanowi most ruchomy dwuskrzydłowy. Całkowita długość tego mostu wynosi 39,2 m. Jest to jeden z najstarszych mostów zwodzonych w Polsce.
Stalewo
Przywilej lokacyjny dla miejscowości został wystawiony w 1369 roku. Duży wpływ na obecny kształt wsi mieli osadnicy holenderscy. Szczególnie godnym obejrzenia jest teren cmentarza ewangelickiego z zachowanymi kilkoma stellami,
a także dom podcieniowy z 1751 roku, należący do najlepiej zachowanych i najpiękniejszych domów podcieniowych wznoszonych w konstrukcji ryglowej na terenie Żuław.
We wsi znajduje się także drugi, dobrze zachowany, dom podcieniowy z XIX wieku. Na trasie Żuławka Sztumska-Stalewo zobaczymy zabytkową aleję lipową z XIX wieku o długości 2 km.
Złotnica
Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z 1631 roku. Zachowana jest w tej miejscowości zagroda holenderska oraz zespół folwarczny z budynkiem dworu. W pobliżu wsi znajduje się cmentarz mennonicki z zachowanymi kilkoma stellami.
Ze Złotnicy do Stalewa prowadzi piękna krajobrazowa droga z widokiem na kościół w Jasnej.
Zwierzno
We wsi znajduje się kościół parafialny pod wezwaniem św. Michała Archanioła. Budowa kościoła została zakończona w 1855 roku. W świątyni znajduje się wykonany z blachy srebrnej i złotej relikwiarz z około 1730 roku, dzieło gdańskiego złotnika Chrystiana Schuberta młodszego. Wyposażenie kościoła stanowi także gotycka kropielnica oraz cztery obrazy namalowane około 1714 roku z postaciami świętych, a także obraz Wskrzeszenia Łazarza. Obrazy zostały namalowane na zlecenie biskupa warmińskiego Krzysztofa Szembeka przez Piotr Kolberga z Nowego Miasta. Zabytkowa rzeźba w kościele przedstawia Michała Anioła w walce ze smokiem.
Do interesujących zabytków architektury świeckiej Zwierzna należą dwa domy podcieniowe. Jeden z połowy XIX wieku z przyozdobieniami podcienia oraz drugi z 1773 roku. Jednym z większych budynków we wsi jest stylizowany na dom podcieniowy dawny dom ludowy. Obecnie mieści się w nim szkoła podstawowa.
Żółwiniec
Pierwsza informacja o wsi pochodzi z 1678 roku. Układ wsi w dużej mierze ukształtowali osadnicy holenderscy. Na uwagę zasługują zagrody holenderskie, a także budynki dawnych stacji pomp. Nad jeziorem Drużno znajduje się wież widokowa z dwoma platformami na wysokości 5 i 10 metrów.
Można z niej oglądać przepiekne krajobrazy jeziora Drużno i odległej Wysoczyzny Elbląskiej, obserwować ptaki oraz rzadko spotykane rośliny pływające.
Krzewsk
Wieś założona około 1636 roku na osuszonych terenach nad jeziorem Drużno. Typ rozplanowania – rzędówka bagienna na terpach. Na uwagę zasługują dwa domy podcieniowe, brama przy cmentarzu ewangelickim oraz kilka starych budynków mieszkalnych wraz z zabudowaniami gospodarskimi. Sieć kanałów została ukształtowana w XVII i XIX wieku.
W miejscowości znajduje się gospodarstwo rolne hodujące strusie afrykańskie, króre można obejrzeć i przy okazji kupić strusie jajo.
Markusy
Duża wieś gminna. Pierwsze wzmianki o miejscowości pochodzą z 1369 roku. Szereg obiektów architektonicznych wiąże się z osadnikami holenderskimi, którzy w 1675 roku na osuszonych bagnach założyli wieś. Najstarszym z zabytków Markus jest dom podcieniowy z 1789 roku. Jest to budynek drewniany, odeskowany, z podcieniem wspartym na pięciu słupach.
Do interesujących należą dawne budynki kolejowe, poczta, piekarnia, ośrodek zdrowia i kuźnia. Poza centrum wsi znajduje się cmentarz mennonicki z XVIII wieku z zachowanymi pieknymi nagrobkami, m.in. w kształcie steli i ściętego pnia drzewa. Przy drodze zwanej aleją jesionów, wiodącej do dawnego dworca kolejowego rośnie jesion wyniosły o obwodzie 2,8 m. Na terenie osiedla byłego zakładu rolnego rośnie natomiast dąb szypułkowy o obwodzie 5,8 m.
Dzierzgonka
Wieś założona w 1675 roku przez mennonitów jako ulicówka wodna. Domostwa tej wsi zwrócone są szczytami do rzeki. Występują tutaj drogi gruntowe biegnące wałami po obu stronach rzeki, co niewątpliwie odciążało komunikację wodną, a może niejednokrotnie nawet ją przyspieszało.
We wsi zachowało się kilka zabytkowych zagród holenderskich i stare budynki mieszkalne. Da zabytkowych obiektów należy także wybudowany w 1934 roku most z przęsłem obrotowym na rzece Dzierzgoń. Na uwagę zasługuje również stacja pomp.
Kępniewo
Pierwsze informacje o wsi pochodzą z 1337 roku. Na odcinku od Wiśniewa do Kępniewa rozciągają się wspaniałe krajobrazy trwałych użytków zielonych z licznym wierzbami. W Kępniewie uwagę zwraca wsparty na 6 słupach dom podcieniowy, a także spichlerz i kilka starych domów mieszkalnych.
W miejscu cmentarza mennonickiego zachowała się aleja lipowa i kilka nagrobków, w tym nagrobek rodziny Janzen w kształcie kapelusza napoleońskiego.
Stare Dolno
Pierwsze informacje o wsi pochodzą z 1300 roku. Godny obejrzenia jest budynek dworu z wieżą i park, a także budynki gospodarcze, młyn, sluza i kanał oraz budynek dawnej karczmy. Na terenie parku przy dworze zachowało się kilka wspaniałych starych buków pospolitych, dębów szypułkowych, kasztanowiec zwyczajny, sosna wejmutka i wiąz szypułkowy. We wsi znajduje się także aleja lipowa o długości 100 metrów z przełomu XVIII i XIX wieku.
Źródło tekstu: Przewodnik z mapą – „Obszar Kanału Elbląskiego”
